Q, een roman voor, door en over Luther Blissett

Q 'het boek' vertelt het levensverhaal van een Luther Blissett. Het is het prototypische verslag van een eeuwenoude strijd: het bevechten van het recht om te leven naar eigen inzichten, naar eigen normen en waarden. Steeds weer ondervindt Luther dat dit onmogelijk wordt gemaakt door krachten waarvan hij niet wist dat ze bestonden. Als pion van deze machten komt steeds weer dezelfde persoon op zijn pad.

Q 'de infiltrant' is het oog van Carafa. De beste intrigant van paus Paul IV Gianpetro Carafa, een meedogenloze inquisiteur die voor moord niet terugdeinst om zijn macht te vergroten. Waar Luther Blissett het verzet personificeert daar is Q de andere kant van de medaille; de soldaat die met vanzelfsprekende welwillendheid eer stelt in het zonder scrupules boven verwachting uitvoeren van bevelen.

Q 'de roman' is geen psychologisch hoogstandje dat diepere inzichten biedt in de krochten van de menselijke geest. Als spannende sociale fictie en crypto-communistisch revisionisme slaagt het boek echter wonderwel. Q, dat de feitenkennis van Umberto Eco mixed met de bezieling van John Reeds beschrijving van de Russische revolutie in 10 Days That Shook the world, is een mythisch epos over heroïsche keuzes van vrijheid.

Niemand had ooit kunnen vermoeden dat een onschuldige grap kon uitgroeien tot een wereldwijd gedistribueerde verwarringsmachine. Na een door AC Milaan gewonnen wedstrijd waarin Ruud Gullit twee doelpunten had gescoord, riep deze tegen de tifosi die als wilde beesten om hem heendrongen in de hoop op een handtekening, in zijn beste Italiaans dat hij niet 'Roed Goellid' was maar Luther Blissett. De eerste zwarte speler die begin jaren '80 voor Juventus in de Italiaanse competitie uitkwam. De fans keken elkaar onthutst aan en verdwenen zo snel ze gekomen waren. Gullit en zijn medespelers, verbaasd over het feit dat het zo eenvoudig is om van al te opdringerige fans af te komen, gingen de naam Luther Blissett gebruiken om momenten van privacy af te dwingen in het door voetbal bezeten Italië.

Na een korte maar intensieve periode waarin voetballers zich uitgaven voor Luther Blissett ging de werking ervan verloren en werd het zelfs tegenovergesteld gebruikt: nietsnutten probeerden zo door te gaan voor stervoetballers. Hier begon de opmars van het fenomeen Luther Blissett als open popster. Met name onder linkse studenten werd de naam Luther Blissett gebruikt om middels het aanwenden van collectief gegenereerde roem hun acties en hun ideeën beter te kunnen propaganderen als deel uitmakend van een groter complot.

Hoe meer mensen de naam van Luther Blissett gebruiken hoe bekender de open popster Luther Blissett wordt en dat is in het voordeel van iedere Luther Blissett. Iedereen staat het vrij de naam Luther Blissett aan te nemen op voorwaarde dat de identiteit van Luther Blissett altijd geheim blijft. Er is geen definitie over wat Luther Blissett is of niet is.

Voor de geleerden van de middeleeuwen was het een normale gang van zaken om een maatschappelijke discussie aan te zwengelen door hun leerstellingen op een centrale plek beschikbaar te stellen. Toen Martin Luther in 1517 zijn 95 stellingen aan de kerkdeur van Wittenberg nagelde, verkeerde hij niet in de veronderstelling dat zijn theses voor een herwaardering van het gebruik van de sacramenten in de geloofsbeleving nieuw waren. Vooraleerst bedoeld voor gebruik binnen de kerk zelf is het nooit Luthers bedoeling geweest een schisma te veroorzaken of veranderingen te bewerkstelligen die buiten het theologische veld reikten. Toen hij bemerkte dat de misstanden die hij signaleerde met opzet in stand werden gehouden en de kerk in plaats van de dialoog aan te gaan hem probeerde te mond te snoeren, zag hij zich genoodzaakt zijn strijd buiten de kerk om te voeren.

De aflaat, de mogelijkheid om door middel van een financiële transactie je zonden af te kopen, daarmee implicerend dat de hemel te koop is, was de grootste doorn in het ogen van Luther en zijn tijdgenoten. Hij wenste een eind te maken aan de rol van de kerk als bemiddelaar tussen de mens en God. Daarmee enerzijds het lucratieve monopolie van de kerk op God uitschakelend en anderzijds de weg openend voor het vrijelijk verspreiden van tot toe dan aan banden gelegde informatie: de bijbel. De nieuwe technologie van de boekdrukkunst werd ingezet om dit proces te versnellen.

Het Duitsland van 1520 was een kruitvat dat ieder moment kon springen; een revolutionaire periode. Wellicht is het de grootste fout van Luther geweest om te denken dat je de kerk kunt aanvallen zonder de sociale structuur waarin deze is ingebed te veranderen. Zijn conservatisme op het gebied van de machtsverdeling leverde zijn leer een groot aantal volgelingen binnen de hogere klassen van Duitsland en Zwitserland op. Zij grepen het lutherisme aan als politiek middel om zich los te maken van het machtige Italië.

Luther kwam hierdoor in een moeilijke positie. Hij zat ingeklemd tussen de pauselijke walging over zijn voorgestelde hervormingen, die daar bovenop zagen dat het hun macht in het noorden deed afbrokkelen, en het gereformeerde volksdeel dat al snel door had dat Luther slechts andere machthebbers in de kaart speelde en derhalve niet werkelijk verbetering bracht in hun omstandigheden. Onrust en oproer waren het gevolg.

Predikers zoals Thomas Müntzer en Melchior Hofmann, met wie Luther Blissett op goede voet stond, stookten dit vuur op door dorpen en steden af te reizen en daar volgelingen te verzamelen met hun felle agitatie en grootse beloften. Een deel van de door Luther van de katholieke kerk losgeweekte Duitse bevolking keerde zich steeds meer tegen hem. Een onhoudbare situatie.

Thomas Müntzer is een van de schilderachtige figuren die de reformatie heeft voortgebracht. Een rondreizende prediker die Martin Luther aan zijn woord hield en hem verweet dat hij zijn eigen leer verzaakte door toe te staan dat de Duitse edelen uit louter eigenbelang het lutherisme gebruikten tegen de buitenlandse vorsten.

Müntzer, die in de geschiedenisboeken doorgaat voor een vaardig orator maar ook ontstoken van "zelfs het kleinste beetje gezond verstand", was er van overtuigd dat de armen mits ze zuiver van geloof waren als enigen de hemel konden bereiken. Het mislukken van de Zuidduitse boerenopstand die onder zijn leiding in 1524 plaatsvond, heeft hem wat dat betreft een slechte pers opgeleverd.

Na de voorspoedige overname van Mühlhausen en omliggende steden rijst de vraag of het genoodzaakt is het leger van de keizer aan te vallen. De kansen voor de slecht bewapende en nauwelijks getrainde boeren zijn niet erg talrijk, maar gesterkt door uitgelekte geheime informatie over de slechte staat van het vijandige leger, wordt besloten de frontale aanval in te zetten. Een fiasco is het resultaat; het boerenleger stormt in op een goed georganiseerd leger en wordt verpletterd. Alleen Luther Blissett, die vanaf het eerste moment in de nabijheid van Müntzer verkeerde, weet te overleven. Jaren later ontdekt hij dat de foutieve informatie afkomstig is van Q.

Het anabaptisme stelt dat de enige manier om verlossing te vinden de zuiverheid van je persoonlijke band met God is. Het enige sacrament dat anabaptisten of wederdopers nog accepteren is de doop, die omdat je God bewust in je leven moet opnemen, op volwassen leeftijd ondergaan moet worden. De kinderdoop verafschuwen ze als het wassen van een hond, omdat een kind God niet kan begrijpen en Jezus ziet als slechts een beeld: een afgod. Het radicalisme van de wederdopers zit hem in het niet accepteren van een macht die tussen hen en God staat. Ze wilden zelf de bijbel lezen en zelf de predikant kiezen om hen daarbij te helpen. Elke aardse macht die niet door de gemeenschap democratisch gekozen was, verdreven ze zo nodig met geweld.

Het succes van het anabaptisme dat zich in een razendsnel tempo als een zwerm hyperactieve mieren over Europa verspreidde, ligt oppervlakkig ten grondslag aan de mobiliteit van een geloof dat geen leiders nodig heeft, maar op de achtergrond speelt een ander facet mee: de klassenstrijd. Als een geloof van de allerarmsten die zagen dat zij niets hadden en sommigen alles terwijl zij het zware werk deden, bracht het anabaptisme als politieke stroming de hoop op een beter leven.

De uitbarsting kwam in Münster waar de anabaptisten de stad overnamen die geregeerd werd door een katholieke dominee en twee lutherse burgemeesters die nadat ze verdreven waren een pact sloten om de stad te heroveren.

De overname van Münster mislukte. De officiële geschiedschrijving zegt dat nadat de stad door de wedergedoopte armen is overgenomen, hooghartige Nederlandse predikers onder leiding van Jan Matthijsz binnentreden om in deze vrijstaat het nieuwe Jeruzalem te vestigen in afwachting van de op handen zijnde Apocalyps. Een heilstaat van gelovigen waar alleen zij die zich binnen de muren ervan bevinden gespaard zullen worden.

Matthijsz, een voormalige Haarlemse bakker, die in zijn rol als wedergedoopte Jezus Christ Superstar een gevierd profeet is, krijgt de leiding. Hij smoort vervolgens elke oppositie in eigen gelederen die zijn uitleg van het schrift of zijn door God gegeven onfeilbaarheid in twijfel trekt. Alle belangrijke functies gaan naar de Nederlanders terwijl de bewoners van Münster, die de vrijheid van de stad bevochten, er achter komen dat ze het ene kwaad hadden vervangen door een ander.

Luther Blissett vermoordt Matthijsz en Jan van Leyden, een Leidse bordeelhouder en amateurtoneelspeler neemt het gezag over. De enige daad die we van hem herinneren is dat hij de polygamie verplicht stelde op basis van een, euh, spitsvondige uitleg van een passage uit de bijbel.

Een secondaire reden van de val van Münster die wordt gegeven in het boek is een andere, namelijk dat Q die als infiltrant van begin af aan in de stad aanwezig is, de poorten openzet. Met de dood van alle in de stad aanwezige anabaptisten is Münster voor Q het grootste succes in zijn loopbaan.

Zo komen we op twee politieke aspecten van Q als een links communistische visie op de reformatie dat aandacht claimt voor de rol van de 'man in de straat' in de geschiedenis. Zowel Q als Luther Blissett zeggen beide: "op het fresco ben ik een van de achtergrondfiguren".

Hoewel ze de reformatie en de contrareformatie belichamen en beide een belangrijke rol spelen in de gebeurtenissen, vinden we mensen als zij nooit terug in de geschiedenis. De officiële geschiedenis reduceert het verleden tot de daden van machthebbers en prominenten hetzij politiek, economisch, theologisch of theoretisch. Q tracht de schaduw die wordt aangeduid met het volk een gezicht te geven.

Q is ook een poging om geschiedenis te schrijven gezien vanuit het uitgewiste standpunt van de gedoemde verliezer. Het anabaptisme wordt geprojecteerd als een voorbeeld van hoe een op alledaagse belangen gebaseerde sociale omwenteling zou moeten zijn. Maar het is ook een waarschuwing om niet in de val te trappen die Münster deed vallen: de corrumperende werking van macht, het volgen van leiders op de grond van uitverkorenheid en de verwachte wil van God of de geschiedenis.

Q, 'het boek' is net zoals het Luther Blissett alias zelf een vorm van culturele hacking, het vergiftigen van informatie uit 'officiële bronnen, het corrumperen van richtingaanwijzingen; het joyriden met andermans media. Luther Blissett als een naar believen te gebruiken meervoudige persoonlijkheid is een anti-icoon; een logo zonder vaststaande inhoud, zonder een verkoopbaar product, maar met een raadselachtig imago dat verandert met de gebruikers van de afleidingsmanoeuvre en schaduwtactiek Luther Blissett.

Het aannemen van een kunstmatige naam in plaats van die je door je ouders gegeven is, is een radicaal gebaar in een door originaliteit en individualiteit geobsedeerde maatschappij die de wil tot transparantie tot pornografische hoogten heeft opgestuwd. De kraker die in de cel weigert zijn of haar naam te noemen ontdekt het belang van achternamen in het controle systeem als agenten agressief aandringen op het geven ervan. Luther Blissett hacked zo met het aannemen van een collectieve naam het Napoleontische militaire apparaat.

Q 'het boek' kraakt de officiële geschiedschrijving over de reformatie. Steelt het onderwerp uit handen van welbespraakte historici opgesloten in musea, bibliotheken en universiteiten en geeft het terug aan de straat om er opnieuw over te oordelen. Als parahistoricisme ontkent Q de geschiedenis als een strijd tussen twee kampen en toont aan dat er meerdere richtingen bestaan die of opgaan in de reguliere kampen of worden uitgewist uit het collectieve geheugen.

Het anabaptisme, het anarchisme, maar ook bijvoorbeeld het bordigisme van de eerste leider van de Italiaanse communistische partij Amadeu Bordiga, zijn voorbeelden van een andere uitgevaagde weg. Een afslag die weigerde de concessie te doen om terug af te buigen naar de hoofdweg en als resultaat gesaboteerd werd, zodat we slechts kunnen raden naar wat er aan het einde van deze weg gelegen zou kunnen hebben. Q viert de spontane daden van verzet die worden vernietigd door de macht; de armen van Münster en de matrozen van Kronstadt.

Luther Blissett
i.s.m. met Luther Blissett

Luther Blissett, 'Q', Uitgeverij Wereldbibliotheek 2001, fl.49,90, 719 p., ISBN 90 284 18776.

Nederlands - main menu